Reves debuut 'De Avonden' is misschien wel dé Nederlandse roman van de vorige eeuw.
HERMAN BRUSSELMANS: Absoluut. Door dat boek heb ik de literatuur pas echt leren kennen. Die donkere gedachten van hoofdpersoon Frits van Egters waren zo herkenbaar. Ik dacht: wauw, wat is dit? Zo kan het dus ook! Ik wilde meer van dat soort boeken lezen. En schrijven! Door De Avonden ben ik dus eigenlijk schrijver geworden. Ik ben Reves boeken altijd blijven lezen, hij is voor mij met afstand de beste Nederlandse schrijver. Hij heeft geen enkel slecht boek geschreven.
Geen Nederlandse schrijver schreef en publiceerde zoveel Brieven.
BRUSSELMANS: Met Op Weg Naar Het Einde publiceerde hij halverwege de jaren zestig zijn eerste brievenroman. Het werd een groot succes. Die literaire techniek gebruikte hij daarna veelvuldig. Ja, het was een techniek, een genre. Hij schreef die brieven louter om te publiceren. Niet voor niets vroeg hij steeds aan de geadresseerden of ze een kopie wilden maken en terugsturen. Dat bespaarde hem bovendien de kopieerkosten.
Reves Communistische jeugd heeft hem voor het leven getekend. Zijn hele oeuvre ademt een haat voor totalitaire regimes.
BRUSSELMANS: Zijn vader was een overtuigd communist. Reve werd dan ook opgevoed in een omgeving met veel 'kameraden' - onaantrekkelijke, drammerige mensen. Hun totalitaire ideeën schrikten hem af en joegen hem zelfs angst aan. Die is hij nooit meer kwijtgeraakt. En in dat voor hem verstikkende milieu worstelde hij dan ook nog met zijn door het communisme afgekeurde homoseksualiteit.
De Dood, een belangrijk thema in zijn werk. Maar ondanks een hevig doodsverlangen leeft hij nog steeds.
BRUSSELMANS: Volgens mij is iedere grote kunstenaar bezig met de dood. Reve koketteerde er ook wel een beetje mee. Zo refereert hij geregeld aan zijn 'zelfmoordpoging': hij sprong in het kanaal, maar was vergeten dat hij kon zwemmen. Dat klinkt niet echt geloofwaardig. Zijn voortdurende doodsverlangen had volgens mij meer een literair dan een persoonlijk karakter.
Wat was die man Eenzaam, dat gevoel laat je niet meer los als je zijn boeken leest.
BRUSSELMANS: Ook dat is gedeeltelijk door hem gecultiveerd. Kijk, vanuit een bepaald abstractieniveau bekeken, zijn we natuurlijk allemaal eenzaam. En daar speelt hij in zijn boeken mee. En schrijven is nu eenmaal een eenzame bezigheid, zoals ik zelf maar al te goed weet. Maar die rust en stilte heb je wel nodig om aan een roman te werken. Net als Reve zoek ook ik de mensen en hun gezelligheid niet te veel op.
In Frankrijk woonde en werkte hij bijna twintig jaar.
BRUSSELMANS: Tot ergens eind jaren zestig woonde Reve in Amsterdam. In die tijd was daar een actieve literaire scène. Die beviel hem niet, maar hij had ze wel nodig om bekend te worden. Uiteindelijk ontsnapte hij eraan door eerst naar Friesland en later naar Frankrijk te verhuizen. Hij zag zijn schrijverschap als een beroep. Afleiding kon hij daarbij niet gebruiken. De laatste jaren woont hij overigens in een dorp in België.
God was een ezel. Midden jaren zestig bekeerde Reve zich tot het katholieke geloof.
BRUSSELMANS: Hij had structuur nodig in zijn leven, ook in zijn geestelijke leven. Daarom sloot hij zich aan bij de katholieke kerk, waarin hij vond wat hij nodig had: mystiek, kitsch, geborgenheid. Reve componeerde daaruit zijn eigen geloof, met een diepe verering voor Maria, Troosteres der Bedroefden. Collega's keurden zijn bekering af. En toen hij God vergeleek met een ezel waarmee hij gemeenschap had, moest hij zich zelfs verantwoorden voor de rechtbank. Natuurlijk won hij het proces: ieder mens heeft immers recht op zijn eigen geloofsbeleving.
Hij was een van de eersten die openlijk uitkwam voor zijn Homoseksualiteit.
BRUSSELMANS: Reve heeft veel betekend voor de acceptatie van homoseksualiteit in Nederland. In een live-uitzending op de televisie 'trouwde' hij zelfs met zijn vriend Teigetje. En dat eind jaren zestig! Toch spreken de seksueel getinte passages in zijn boeken ook mij, overtuigd heteroseksueel, aan. Dat komt omdat hij de seks niet expliciet, maar abstract beschrijft, wellicht uit een soort schroom. Woorden als liefdeswapen, tweede mondje en jongensheuvels overstijgen de homoseksualiteit.
Ironie, hét kenmerk van Reves stijl.
BRUSSELMANS: Bij Reve weet je nooit helemaal precies of hij het meent. Die ambivalentie is voortdurend in zijn werk aanwezig, als een soort wapen eigenlijk. Hij slaat bruggen tussen eindeloos geouwehoer en plechtige, serieuze onderwerpen zonder dat je het in de gaten hebt. Mulisch en Hermans, samen met Reve beschouwd als de grote drie schrijvers uit de vorige eeuw, ontberen die humor en zelfrelativering. Daarom vind ik hun werk minder goed.
Zelden droeg hij iets anders dan een blauwe Jeans.
BRUSSELMANS: Soberheid is Reves levensinstelling. Je kunt het misschien ook wel gierigheid noemen. Wellicht komt dat door die communistische opvoeding. Altijd een spijkerbroek aan, vaak versleten. En eten op een krant: aardappels, rauwe wortelen en een tweedehands gekookt ei. Het liefst aan een houten tafel bij zuinig kaarslicht, verscholen achter een jute gordijn. Natuurlijk is dat ook weer gedeeltelijk gecultiveerd.
Zijn hele oeuvre schreef hij met een Kroontjespen.
BRUSSELMANS: Als fan wilde ik uiteraard ook met een kroontjespen schrijven. Dat viel tegen, het schreef niet handig: veel vlekken en een laag tempo. Ik schrijf de eerste ruwe versies van mijn romans nog wel met een pen, vervolgens werk ik ze uit op de computer. Op die manier schrijf ik twee boeken per jaar, verschillende columns en enkele verhalen. Ik heb nu op mijn zesenveertigste al meer romans geschreven dan Reve in zijn hele leven. Maar of ze ook zo goed zijn als die van hem...
Het grote thema in Reves werk is de Liefde. Of eigenlijk de ontoereikendheid van de menselijke liefde.
BRUSSELMANS: In vrijwel al zijn boeken is de hoofdpersoon op zoek naar de ware liefde. En uiteraard vindt hij die niet. De Meedogenloze Jongen symboliseert in zijn romans de ultieme, onbereikbare liefde. Hij heeft 'oortjes', een fluwelen broek die strak gespannen is rondom zijn 'liefdesheuvels' en is wreed en lief tegelijkertijd. Het Droommeisje uit mijn romans is geïnspireerd op de Meedogenloze Jongen.
Matroos Vos, de koosnaam voor zijn partner Joop Schafthuizen. Hij 'behartigt' al bijna dertig jaar Reves zakelijke belangen.
BRUSSELMANS: Ik heb nooit begrepen dat zo'n groot schrijver het zo lang uithoudt met een analfabeet als Schafthuizen. Een groot mysterie. Jammer dat de ophef rond Schafthuizens pedofilie in 2001 koning Albert ervan heeft weerhouden de Prijs der Nederlandse Letteren persoonlijk aan Reve uit te reiken. Vreemd ook, want hij heeft waarschijnlijk de nodige Ceausescu's en pedofielen wél de hand geschud.
Denk je aan Reves werk, dan moet je onherroepelijk denken aan de Nacht. Alsof het altijd donker is en regent.
BRUSSELMANS: Zijn romans spelen vrijwel allemaal overdag. Vaak schijnt ook de zon. Maar toch heb je voortdurend het gevoel dat het nacht is. Dat komt denk ik door de zwaarmoedigheid die elke zin ademt. De complete zinloosheid van het leven. Het doodsverlangen van de hoofdpersonages. Reve heeft nooit een luchtig zomerboek geschreven. En toch moet ik ook regelmatig lachen om zijn boeken. De zwaarte wordt voortdurend gerelativeerd.
Geboren in het interbellum, vormt Oorlog 'toch' geen groot thema in zijn werk. Bijna on-Nederlands.
BRUSSELMANS: Alleen De Ondergang van de Familie Boslowits speelt zich af tijdens de oorlog. In zijn andere werk is deze niet tot nauwelijks aanwezig. Daaruit kun je concluderen dat de familie Reve geen zware oorlogsjaren heeft meegemaakt. De oorlog heeft wel op een andere manier Reves werk beïnvloed. Hij werkte in die jaren namelijk als leerling-journalist bij de verzetskrant Het Parool. En daar werkte ook de schrijver Simon Carmiggelt, die zijn mentor werd.
Veel Poëzie heeft Reve niet geschreven.
BRUSSELMANS: Ik denk dat het schrijven van gedichten hem te veel tijd kostte. Romans en brieven schreef hij sneller. Een beetje jammer, want ook zijn gedichten zijn fantastisch. Dat gedicht Droom over zijn moeder ontroert mij diep: 'Vannacht verscheen mij in een droomgezicht mijn oude moeder, / eindelijk eens goed gekleed: / boven het woud waarin zij met de Dood wandelde / verhief zich een sprakeloze stilte. / Ik was niet bang. Het scheen mij toe dat ze gelukkig was / en uitgerust. / Ze had kralen om die pasten bij haar jurk.'
Over de onbevlekte ontvangenis van Maria schrijft hij: Natuurlijk kan dat niet, maar gelukkig is het wel zo. Een van zijn befaamde Quotes.
BRUSSELMANS: Leve de dood. Dood aan de arbeiders. Wie moet ik anders herhalen dan mezelf. Zijn quotes zijn niet meer weg te denken uit de Nederlandse taal. Mijn favoriet: 'Ouwehoeren mag, zolang Gods zegen er maar op rust.' Die zin vat zijn hele oeuvre samen - en ook het mijne. Mijn boek De kus in de nacht is 638 pagina's lang geouwehoer, maar Gods zegen rust erop.
Voor de liefhebbers is het Revisme een ware religie geworden.
BRUSSELMANS: Ik ben een fan en dus lees ik alles van Reve. Als fan kun je zijn boeken ook nooit slecht vinden, hooguit wat minder. Een religie klinkt misschien wat zwaar, maar hij blijft wel op een voetstuk staan. Ondanks het feit dat hij altijd riep dat hij schreef voor de Nederlandse huisvrouw en het volk, is hij nooit gelezen door een groot en breed publiek. Zeker niet door veel vrouwen, want die begrijpen humor niet zo goed. Reve is de cultstatus nooit ontstegen, net als ik.
De Stilist Reve is tot op heden ongeëvenaard in de Nederlandse literatuur.
BRUSSELMANS: En ik zie ook geen mogelijke opvolger. Behalve dan mezelf! (lacht) Arnon Grunberg wordt nog wel eens met hem vergeleken, maar dat vind ik niet terecht. Ja, ook hij hanteert ironie als belangrijkste stijlmiddel, maar het werkt niet. Nee, niemand komt ook maar in de buurt van Reve - zeker vrouwen niet, die kunnen niet schrijven over abstracte dingen. Hij is gewoonweg uniek. En misschien is dat maar goed ook.
Hij was een van de eerste schrijvers die het medium Televisie optimaal wisten te bespelen. Dat was immers goed voor zijn 'winkel'.
BRUSSELMANS: Reve deed het zogezegd goed op de verrekijk. Zijn markante kop, zijn humor, zijn welsprekendheid. Bovendien was hij niet bang om te provoceren. Collega-schrijvers keurden zijn optredens af. Literatuur was immers geen volksvermaak. Dat elitaire is mede door Reve verdwenen. Schrijvers kunnen niet meer zonder het medium televisie. Ook ik dank er een deel van mijn populariteit aan: lange haren, een leren jasje en een sigaret in de mond doen het goed op de buis.
Reve heeft de nodige Uitgevers versleten.
BRUSSELMANS: Het wisselen van uitgever leidt misschien wel tot een betere betaling, maar ook tot problemen. De nieuwe uitgever heeft immers vaak niet de rechten op het oude oeuvre. Met als gevolg dat de boeken niet meer verkrijgbaar zijn. Of de oude uitgever wil van zijn voorraad af en verramsjt ze. Dat doet toch afbreuk aan je status als schrijver. Dat heeft Reve ook gemerkt. Veen dropte een deel van zijn werk bij De Slegte. Ik blijf daarom trouw aan mijn uitgever Prometheus.
Is Reves werk Vertaalbaar? En verfilmbaar?
BRUSSELMANS: Mulisch is populair in Duitsland en Amerika. Reve is dat nooit gelukt. Dat komt omdat Mulisch' boeken meer plot dan stijl hebben, en daardoor makkelijk vertaalbaar zijn. Reve speelt met de taal en met de spelling, dat is onvertaalbaar. En ook onverfilmbaar. Alleen De vierde man is redelijk geslaagd. De Avonden veel minder, ondanks de fantastische acteurs, en Lieve jongens is ronduit slecht.
Wijn was zijn lievelingsdrank, in kwalitatieve en kwantitatieve zin.
BRUSSELMANS: Als je zijn boeken mag geloven, dronk hij enkele flessen wijn per dag. Dat zal wel overdreven zijn, maar hij is niet voor niets enkele keren met een delirium opgenomen in een ontwenningskliniek. Zelf heb ik ook veel gedronken in het verleden. Ik begrijp dus hoe fijn het is om in zo'n roes te leven en te schrijven, de angsten te verdoven. Ik ben nu tien jaar van de drank af en nog steeds mis ik die roes.
Reve werd regelmatig Xenofobie verweten. Laatst nog ageerde Ed van Thijn in Vrij Nederland tegen de 'fascistische' roman 'Bezorgde Ouders'.
BRUSSELMANS: Nee, ik bespeur geen vreemdelingenhaat en fascisme in zijn werk. Ook niet in Bezorgde Ouders. Dat is absolute bullshit. Zijn literatuur is fictie en geen politiek pamflet. De persoon Reve is niet gelijk te stellen aan zijn personages. De man in de straat kan van alles roepen, maar als een schrijver het opschrijft, is hij een racist. En misschien is Reve wél een gefrustreerde klootzak. Maar wat dan nog? Het gaat toch om zijn boeken?
Y, de vijfentwintigste letter van het alfabet.
BRUSSELMANS: Met die letter kunnen we niks beginnen. Laten we de vrijgekomen ruimte maar gebruiken voor enkele mooie zinnen van Reve: "Zoals ik als verpleger in een Londens ziekenhuis eens tegen een lastige patiënt zeide, die alsmaar van mij wilde weten hoe hij er volgens mij voorstond: 'Hoor eens. Je gaat dood of je blijft leven û het zit altijd goed.' " Uit welk boek komt deze passage? De winnaar ontvangt mijn laatste prachtroman De Droogte.
De relatie met Karel, zijn Zeergeleerde Halfbroer, was ronduit slecht. Ook hij was een verdienstelijk en bekroond schrijver.
BRUSSELMANS: Gerard was volgens mij jaloers op de academische carrière van zijn broer Karel. Die is namelijk hoogleraar geworden terwijl Gerard op zijn zestiende het gymnasium verliet. Als gevoelsmens kon hij ook niet goed overweg met het sterk rationele karakter van zijn broer en diens intuele vrienden. Karel heeft ook enkele mooie boeken geschreven. Lees Twee minuten stilte en je proeft ook daar die typische Van het Reve-ironie.
De beste vijf boeken van Gerard Reve volgens Herman Brusselmans. In willekeurige volgorde.
- Het Boek Van Violet En Dood (1996)
- Brieven van een aardappeleter (1993)
- Bezorgde Ouders (1988)
- Nader tot U (1966)
- De Avonden (1947)
This page was created by Erik 'PalmBoy' RAEYMAEKERS
created on 07-12-2003 - last updated on 07-02-2004